DEKONSTRUKCIJA MITOVA SRPSKE ISTORIJE: Srbi nijesu branili hršćansku Evropu, pomagali su Osmanlijama u osvajanju Balkana

U najnovijoj studiji ”S Turcima su se borili, protiv svoje volje, ali drugačije se nije moglo”, prof. dr. Oliver Jens Schmitt, jedan od najpoznatijih istoričara njemačkog govornog područja na Univerzitetu u Beču, dekonstruiše mitove srpske istorije o  Kosovu i srpsko-osmanskim odnosima tokom ranog razdoblja osmanske vladavine na Balkanu. Tvrdeći da su Srbi dali odlučujuću pomoć Osmanlijama u osvajanju Balkana i da su Srbi bili jedan od najkooperativnijih naroda s osmanskim dvorom, negirana je tvrdnja koja potiče od velikosrpske mitomanije da su Srbi jedine žrtve ove invazije, dok ostali su narodi bili njihovi saradnici i pristalice.

Tekst objavljen na portalu Stav.ba prenosimo u cjelosti:

Oliver Jens Schmitt je švicarski historičar, koji je već dva desetljeća profesor na Univerzitetu u Beču gdje je predavač Historije jugoistočne Evrope. Njegova disertacija o “Mletačkoj Arberiji”, koju je obranio u Münchenu kod poznatog albanologa Petera Bartla, jedno je od najvažnijih djela za albansku historiju srednjeg vijeka. Za razliku od spomenutog djela, a i od drugih studija, monografija “Skënderbeu” izazvala je žestoku raspravu ne samo u intelektualnim i akademskim krugovima, već i u drugim slojevima albanskog društva u Prištini i Tirani, budući da Skenderbeg za Albance predstavlja jednog od najvećih likova njihove nacionalne historije i koji je u doba nacionalnog preporoda postao simbol jedinstva i nacionalne svijesti Albanaca.

Još jedna knjiga profesora Schmitta, koja je naišla na kritike, bila je ona o historiji Kosova: “Kosovo – Kurze Geschichte einer zentralbalkansichen Landschaft” (“Kosovo – kratka historija regije Srednjeg Balkana”), u kojoj također ističe da je mit o Kosovu proizvod 19. stoljeća, kada je na Balkanu počelo nacionalno osvještavanje Srba i nastojanje da stvore svoju nacionalnu državu. U ovom djelu Schmitt odražava srpsku represivnu politiku prema Albancima nakon invazije na Kosovo tokom balkanskih ratova.

Također, Schmitt se već nekoliko godina za redom bavi istraživanjem i proučavanjem historije Rumunije te je kao rezultat toga 2016. objavio studiju „Căpitan Codreanu – uspon i pad rumunskog fašističkog vođe“, te dvije godina kasnije knjiga “Rumunija u 100 godina”.

U međuvremenu, 2020. Oliver Schmitti je sa suradnicima objavio kapitalno djelo “Politika i društvo u Kosovskom vilajetu i na Kosovu pod vlašću Srba. Obavijesti austrougarskih konzula sa Srednjeg Balkana“. Izvještaji austrougarskih konzula objavljeni su uglavnom iz Kosovskog vilajeta, i to iz Prizrena, Skoplja, Mitrovice, ali i iz Skadra, Istanbula i drugih gradova u koje je Beč delegirao svoje diplomate.

Schmitt je nedavno objavio i dvije knjige od velikog interesa za historiju Albanaca i regije: “Balkan u 20. stoljeću: postimperijalna historija”, u kojoj historiju Balkana u 20. stoljeću tretira kao postimperijalnu historiju.

Rad „Borili su se s Turcima, protiv svoje volje, ali nije moglo drugačije“, objavljen je u povodu šezdesete godišnjice izlaženja Časopisa za balkanologiju („Zeitschrift für Balkanologie“ 58 (2022) 1/2, str. 131-152.). U njemu se ispituju srpsko-osmanske veze između bitke na Kosovu polju i pada Srpske despotovine (1389-1459), gdje se analiziraju najpresudniji trenuci osmanske historije i historije Balkana. Također, analizira se mnoge događaje kroz koje je dokumentovano da su srpski velikaši, osim što su prihvatili vazalstvo sultana, ratovali uz njih i sa njima jasno dokazivali uspjehe i pobjede u raznim bitkama protiv Bizanta i balkanskih naroda.

U ovom radu se srpsko-osmanske međuovisnosti opisuju i na razini dinastičkih brakova, uz zaključak da su Srbi pomogli Osmanlijama u osvajanju Balkana. Ovim postaje nestabilna tvrdnja srpske kulture sjećanja da su “Srbi, prema ovom ustaljenom narativu, 1389. branili kršćanstvo u bici na Kosovu Polju od muslimanskih Osmanlija”.

Ovaj rad bavi se pitanjem kako tumačiti historiju srpsko-osmanskih odnosa nakon Kosovske bitke, kada je porazom srpskog kneževskog svijeta na Balkanu započela sasvim nova faza u tim odnosima, koja je tokom sedam desetljeća između 1389. i 1459. okarakterizirana vojnim sukobima, ali i vojnom i političkom saradnjom.

Nakon dugog niza vojnih poraza srpsko plemstvo nakon 1389. više nije moglo samostalno pružati otpor. Vanjska pomoć mogla je doći samo od malo voljene Ugarske. Na unutarnjem planu, sukobi između Lazarevića i Brankovića imali su utjecaja, što su Osmanlije iskorištavale, kao što su raspirivali unutarnje sukobe za svoje interese drugdje. Srpski despoti nesumnjivo su vjerno vršenje svojih vazalskih dužnosti vidjeli kao jamstvo relativne sigurnosti svoje vlasti.

Međutim, prije nego što se to učini, treba razjasniti dva pojma “srpski” i “osmanski”, također kako bi se spriječili nesporazumi. Sve dok srpska historiografija ove skupine ne vidi jasno razdvojene: “Turci” kao “okupatori” i Srbi kao “balkanski kršćani”, koji su ujedno i “zaštitnici evropske kulture i civilizacije”. Treba naglasiti da je zanimljivo da Schmitt ima drugačiji pristup od srpskih historičara i historiografije u pogledu pojmova “srpski” i “osmanski”.

Prema njegovim riječima, kako bi se izbjegle zloupotrebe i pogrešna tumačenja, ova dva pojma “srbin” i “osmanski” u svom klasičnom prikazu, ne mogu se tumačiti kao pojmovi koji označavaju različite etničke skupine, već kao izrazi koji uzimaju u obzir političke elite tog razdoblja. U tom kontekstu, valja spomenuti mišljenje poznatog njemačkog historičara i jednog od najboljih poznavatelja historije jugoistočne Evrope Holma Sundhaussena, koji je također primijenio pristup rušenju srpskih mitova o Kosovu, ustvrdivši da se u ovom razdoblju srednjeg vijeka ne može reći da je “srednjovjekovna srpska država” “bila nacionalna država u modernom smislu”.

Jasno je da se takvi izrazi koriste izvan znanstvenih kriterija, već više u funkciji nacionalističke ideologije i kao opravdanje za aktualnu politiku. S druge strane, osmanska elita također je činila nešto drugo nego etnički homogenu zajednicu, čak nije bila ni etnički jedinstvena, jer su joj se pridružili mnogi pravoslavci, a samo nekoliko njih je primilo islam.

Ovim naučnim diskursom Schmitt uspijeva srušiti srpski mit o Kosovu, prema kojem su Srbi u bici na Kosovu Polju 1389. branili kršćanstvo od invazije osmanske države i da ta bitka nije bila presudna za srednjovjekovnu srpsku državu, budući da je još gotovo jedno stoljeće kasnije srpska država postojala u vazalstvu i u tijesnoj saradnji sa sultanovim dvorom. Štoviše, on tvrdi da su srpski vladari nakon 1389. dali Osmanlijama odlučujuću pomoć u osvajanju područja Balkana. U vezi s ovom problematikom, autor, između brojnih primjera, donosi slučaj sudjelovanja srpskih snaga u bici kod Nikopolja na Dunavu, predvođenih Stefanom Lazarevićem, sinom kneza Lazara koji je prije sedam godina ubijen. Upravo su srpske snage pomogle osmanskim snagama u porazu kršćana, zatvaranju bogatih aristokrata, zatvaranju i bankrotu mnogih francuskih aristokratskih porodica.

Prema Schmittu, 1430. Osmanlije su napale Solun, uz istanbul, najvažniji grad na Balkanu. Odlučujući sudionici bili su srpski vojnici pod vodstvom Đurađa Brankovića. Kada je 1453. godine sultan Mehmet opkolio Istanbul i 29. maja ga zauzeo, srpske trupe bile su u sastavu osmanske vojske, a ne na strani pravoslavnih Bizantinaca.

Schmitt u svojoj studiji objašnjava zašto su Srbi podržali Osmanlije u njihovom osvajanju Balkana. Nakon poraza u bici na Kosovu Polju, srpska vlastela je postala vazal Osmanlija, posebno dinastije Lazarević i Branković. Brakovi između dinastija igrali su ključnu ulogu. Olivera Llazarević udala se za sultana Bajazita I, a Mara Branković za sultana Murata II (1422-1451). Uz ove gospođe dolazili su i drugi Srbi na sultanov dvor. Osmanske hronike opisuju Oliveru kao “femme fatale”, koja je uvela pijenje alkohola na sultanov dvor i time uzdrmala stare sultanske tradicije.

Mara Branković se nakon smrti supruga preselila u južnu Makedoniju i godinama držala konce tajne diplomatije prema Zapadu, posebno prema Veneciji. Na osmanskom dvoru stvorena je srpska elita a čak se priča da su sultani svoju prepisku sa Zapadnim Balkanom vodili na srpskom jeziku.

Sva ta historija ruši mit i narativ koji prevladava u srpskoj historiografiji i političkim elitama da su Srbi bili branitelji evropskog kršćanstva i glavni narod koji se borio protiv prodora osmanskih osvajača. Ironično, ovdje je dokumentirano da su upravo Srbi više nego bilo koji drugi narod surađivali s Osmanlijama na širenju Osmanskog Carstva, čak se i ta pomoć Srba očitovala u osvajanju središta pravoslavlja na Istoku, Konstantinopolja.

S tim u vezi Schmitt spominje činjenicu da je Giorgo Sfranze, savjetnik posljednjeg bizantskog cara Konstantina XI., tokom svog boravka u egzilu na Krfu, formulirao oštre optužbe protiv Srba zbog njihove uloge u potonuću Bizanta. Duboko potišten, ovaj Bizantinac se prisjetio srpske uloge u padu Carigrada, gdje je pao Konstantin XI. Srpske elite nisu prakticirale pravoslavnu solidarnost, ističe Oliver Jens Schmitt.

Prema riječima autora, ova studija ne pretenduje na iscrpnu obradu svih arhivskih dokumenata, već samo predstavlja novo tumačenje priče izvan konteksta ratova i sukoba između različitih strana, odnosno prikazuje okolnosti kako je srpska politička elita sarađivala i pomagala širenje Osmanskog Carstva u njegovom ekspanzionističkom pohodu. Dakle, ne radi se ni o kakvoj antitezi za srpsku historiju, već kao takav ovaj rad uspješno dekonstruira mitove koji postoje o neprekidnim ratovima između naroda Balkana i Osmanskog Carstva.

Schmitt zaključuje da nijedna druga politička elita na Balkanu nije bila tako tijesno isprepletena s osmanskom elitom, bile su povezane dinastičkim brakovima, međusobnim intervencijama i sudjelovanjem u “unutarnjoj politici” svojih kolega. U srpsko-osmanskim odnosima Osmanlije su uglavnom ostale jača strana, što je odredilo i politički okvir. Ali i sultanov dvor je bio itekako svjestan potencijala i opasnosti od srpske elite na Balkanu, pa je kontinuirano radio na obeshrabrivanju i kompliciranju njihovih veza sa Zapadom, posebno s Ugarskom, također kao važnim suparnikom osmanske ekspanzije prema Balkanu i šire ka Evropi. Pritom su čak i srpske elite bile svjesne da lojalnost Osmanlijama nije dugoročna garancija za njihov politički opstanak.