Piše: Dr Dragutin Papović, istoričar
Esej o Dukljanskoj crkvi – drugi dio
Od početka X vijeka Duklja je, prema zapisu cara Konstantina VII, bila napušten grad, tako da se ne može sa sigurnošću utvrditi đe je tada bilo sjedište Dukljanske episkopije. Postoje podaci da je ona početkom X vijeka uzdignuta u rang nadbiskupije i da je gotovo izvjesno to bila u drugoj polovini X vijeka u vrijeme vladavine Vladimira Dukljanskog, kada se spominje nadbiskup Ivan (Jovan). Nije pouzdano šta se desilo s Dukljanskom crkvom nakon što je car Samuilo potčinio Duklju oko 997. godine i šta se dešavalo nakon što je Duklja od 1018. godine bila u vazalnom položaju prema Vizantiji. Izvjesno je da je Dukljanska crkva izgubila status arhiepiskopije i da je potčinjena Dračkoj, Dubrovačkoj ili Splitskoj crkvi. Nakon što je Stefan Vojislav uspio da oko 1040. godine Duklju oslobodi od vizantijske vlasti i da je teritorijalno proširi dukljanski vladari su nastojali da crkvi vrate nadbiskupski rang. Nije pouzdano kada su u tome uspjeli.
Prema jednom mišljenju to je urađeno za vrijeme vladavine kralja Mihaila (Mihalje) u dogovoru sa Rimom, pa je papa Aleksandar II 1062. ili 1067. godine izdao bulu Petro, venerabili archiepiscopo Diocliensis et Antibarensis Ecclesiae (Petru, prečasnome arhiepiskopu Dukljanske i Barske Crkve). Tada su Dukljansko-barskoj crkvi podvrgnute biskupije u: Duklji, Baru, Kotoru, Baleču, Svaču, Skadru, Drivastu, Pilotu, Srbiji, Bosni i Travuniji sa svim latinskim, grčkim i slovenskim manastirima. Istoričari se spore oko toga da li je ova povelja vjerodostojana ili je krivotvorena u XII ili XIII vijeku tokom borbe Dukljansko- barske i Dubrovačke crkve za rang nadbiskupije i za jurisdikciju. No, nesporno je da je sjedište Dukljanske crkve u prvoj polovini XI vijeka premješteno u Bar i da je dobila dvojni naziv – dukljanski po državi, a barski po sjedištu. Postoji mogućnost da su dukljanski vladari i episkopi, pozivajući se na istoriju, samoproglasili nadbiskupiju i da su se potom obratili papi da prizna taj čin.
Nema sumnje u vjerodostojnost bule pape Klimenta III iz 1089. godine u kojoj on, na molbu kralja Bodina, dodjeljuje palij (krstolika bijela traka – simbol nadbiskupskog zvanja) Petro Diocliensis sedis archiepiscopo (Petru, arhiepiskopu Dukljanske stolice). Papa navodi da palij dodjeljuje onim načinom kako su ga nosili Petrovi prethodnici, što je dokaz da je Dukljansko-barska nadbiskupija postojala i ranije. Papa je Petru dodijelio i pravo da se ispred njega nosi krst per omnem regnum Diocliae (kroz cijelo Dukljansko kraljevstvo), što ukazuje i na državni krakter Dukljanske crkve. Dijeceze ove crkve su bile u: Duklji, Baru, Kotoru, Ulcinju, Svaču, Skadru, Drivastu, Pilotu, Srbiji, Bosni i Travuniji. Crkve u Srbiji i Bosni su potčinjene Dukljanskoj crkvi, jer ih je kralj Bodin zauzeo i pretvorio u vazalne oblasti oko 1083. godine. Prema kontroverznoj buli pape Kaliksta II iz 1124. godine Dukljanskoj crkvi je pripadala i episkopija u Budvi.
Iako je Dukljansko-barska nadbiskupija formirana pod papinim okriljem i to ubrzo nakon raskola između Carigrada i Rima 1054. godine, što znači da se priklonila katoličkom obredu, to ne bi trebalo tumačiti u kontekstu savremene podjele između katoličanstva i pravoslavlja. Raskol iz 1054. godine nije odmah izazvao oštru podjelu i više je bio politički nego dogmatski. Tek će Četvrti krstaški rat, krstaško osvajanje Carigrada i formiranje Latinskog carstva 1204. godine učiniti da ovaj raskol postane gotovo nepovratan. Zato je Dukljanska crkva imala uglavnom jedinstveni hrišćanski karakter.
Akti iz XI vijeka svjedoče da je u gradu Duklji bilo sjedište jedne od episkopija. Iako je napuštena početkom X vijeka, Duklja je imala ogromnu simboličku vrijednost. Bila je najugledniji grad, episkopsko središte sa starim bazilikama i dala je naziv državi i crkvi. Zato nije nemoguća tvrdnja iz Ljetopisa popa Dukljanina da je u crkvi sv. Marije (po pretpostavci krstolika crkva C) vršen obred krunisanja svih dukljanskih vladara. Krunisanjem u napuštenom, ali najstarijem i najuglednijem gradu i drevnom episkopskom središtu vladar je dobijao istorijski legitimitet, što je bilo značajno u ravni srednjevjekovne simbolike. Pop Dukljanin je u 9. poglavlju Ljetopisa opisao legendarni sabor in planitie Dalmae (u polju Dalme) koji je navodno održao kralj Svetopelek sa izaslanicima vizantijskog cara, papskim vikarom, kardinalima i episkopima.
Tada je izvršena organizacija crkve i države. Većina istraživača je smatrala da je Dalmae u stvari antički Delminium, odnosno Duvno u današnjoj BiH. Njemački istoričar i slavista Ludvig Štajndorf smatra da se sabor na planitie Dalmae održao zapravo u gradu Duklji, a ne na Duvanjskom polju. Prema tezi Štajndorfa, pop Dukljanin je preradio vijesti o poslanstvu pape Grgura VII kralju Mihailu (Mihalji) 1078. godine i o potvrđivanju Dukljansko-barske nadbiskupije 1089. godine i prenio ih je u treću četvrtinu IX vijeka, kada je navodno vladao legendarni Svetopelek, kako bi te odluke imale veći istorijski legitimitet. Bez obzira na motive popa Dukljanina, ovo bi mogao biti dokaz da su se u gradu Duklji i na okolnoj ravnici u periodu IX-XII vijeka održavali sabori na kojima je odlučivano o najvažnijim državnim i crkvenim pitanjima.
Dukljanska država i crkva su bile tijesno povezane o čemu svjedoči nastojanje Grgura, posljednjeg barskog nadbiskupa iz perioda postojanja Dukljanske države, da se izbori za nabiskupski rang i da odbrani Duklju od napada raškog Velikog župana Stefana Nemanje. Nemanja je između 1180. i 1186. godine vodio rat protiv Duklje i na kraju je osvojio uz razaranje gradova. Nadbiskup Grgur je s posljednjim članovima dinastije Vojislavljevića i dukljanskom vlastelom napustio Duklju (Bar) i otišao je u Dubrovnik 1189. Time je nakon više od 3 vijeka nestala Dukljanska država. Dukljansko-barska nadbiskupija je preživjela, ali je nakon ovoga bila isključivo vjerska institucija. Zato je iz njenog naziva nestalo državno dukljansko ime.
Raški osvajači su od 1219. godine u Duklji počeli da šire crkvenu organizaciju njihove nekanonski formirane Žičke arhiepiskopije koja će prerasti u Pećku patrijaršiju, potom Beogradsku mitropoliju i od 1922. godine u Srpsku pravoslavnu crkvu. Toj crkvi je predsjednik Vlade Crne Gore Dritan Abazović tzv. Temeljnim ugovorom 2022. godine priznao kontinuitet u Crnoj Gori od apostolskih vremena. Tako je pokušao da, bez elementarnog znanja o ovoj materiji (o drugim motivima da ne govorimo), SPC prepusti nasljeđe drevne Dukljanske države i crkve koje nema ništa zajedničko sa SPC. SPC je prema ovom nasljeđu imala različite pristupe. Prvo je pokušala da ga izbriše, potom da ga ozloglasi i na kraju da ga prisvoji i kolonizuje. Zato je uvela počasnu titulu „vikarni episkop dioklijski“.
Ne može da podnese crnogorski naziv dukljanski, pa je usvojila grčko-latinski naziv dioklijski. Na osnovu toga predstavnici SPC obavljaju obrede na ostacima dukljanskih bazilika i na njima nagovještavaju izgradnju hramova vjerovatno u raškom stilu. Tome saslužuje većina sudija Ustavnog suda Crne Gore koji su odbili inicijativu da se razmotri ustavnost tzv. Temeljnog ugovora. Na istorijske greške iz preambule ugovora nijesu htjeli ni da se osvrnu. Da je većina u Ustavnom sudu htjela da o ovome donese činjenično utemeljenu odluku, mogla je da, u skladu sa članom 45 Zakona o Ustavnom sudu i članovima 70-79 Poslovnika o radu Ustavnog suda, organizuje javnu raspravu na kojoj bi se saopštila stručna mišljenja o svim djelovima ovog ugovora.
Bez obzira na ove poteze, ni jedan neznaveni političar, strana crkva ili pristrasni sudija ne mogu izbrisati, promijeniti ili poniziti istoriju drevne Duklje, Dukljanske države i crkve koje su u viševjekovnoj istorijskoj simbiozi formirale temelje crnogorske državnosti, religije, kulture i identiteta. Dokleatsko (dukljansko) stanovništvo je dalo ime gradu, grad je dao ime crkvi, crkva je dala ime oblasti, a oblast je dala ime državi. Tako je u ilirsko-rimsko-vizantijsko- slovenskoj civilizacijskoj sintezi koja je trajala skoro 1200 godina nastala Duklja i njen državno-religijski identitet. Crna Gora je njen izdanak. Doći će vrijeme kada će se suštinska pitanja Crne Gore, kao i u svakoj uređenoj državi, riješiti u skladu sa svojim drevnim i vječnim istorijskim tokovima.