Esej o Vladimiru Dukljanskom (I dio): Vladimir kao vladar

piše: Dragutin Papović

„Potom se kralju Petrislavu rodi sin koga nazva Vladimir pa počinu u miru…A đetić Vladimir, pošto primi kraljevstvo, rastijaše ukrašen svijem mudrostima i svetošću“. Ovako je u 35. poglavlju Ljetopisa popa Dukljanina predstavljeno stupanje Vladimira na dukljanski prijesto.

Ljetopis je, vjerovatno, sastavio anonimni sveštenik Dukljansko-barske crkve u drugoj polovini XII vijeka ili oko 150 godina nakon Vladimirove smrti.

Glavni izvor popu Dukljaninu bila je Legenda o Vladimiru ili Vladimirovo žitije koje je on sažeto predstavio u 36. poglavlju Ljetopisa.

Žitije je nastalo u XI vijeku, što je posredno posvjedočio vizantijski hroničar Joanis (Jovan) Skilica u „Kratkoj istoriji“ s kraja XI vijeka. Skilica za Vladimira kaže da je bio „pravičan, miroljubljiv i pun vrline“.Ove hagiografske ocjene su dokaz da je Skilica koristio njegovo žitije. Pop Dukljanin je Vladimirov život i vladavinu uglavnom prikazao kao priču o živom svecu. S obzirom na to da je Ljetopis glavni izvor o Vladimiru, tako je i u istoriografiji Vladimir najviše prikazan kao svetac, a znatno manje kao dukljanski vladar.

O godinama Vladimirovog rođenja i stupanja na prijesto ima više opcija. Najzastupljenija je da je rođen oko 970. godine, a pošto se u Ljetopisu ističe njegova mladost prilikom preuzimanja prijestola, pretpostavlja se da je to bilo najkasnije 990. godine.

U Ljetopisu je navedeno da je njegov otac Petrislav vladao Zetom, koja je tada obuhvatala teritoriju slivova rijeka Zete i Morače, ravnicu oko Skadarskog jezera i primorje od Bojane (ili Lješa) do Kotora. Ljetopis navodi da je Petrislav vladao i Podgorjem (Submontanom) koje se prostiralo od gornjeg toka Lima na istoku do gornjeg toka Neretve na zapadu i od rijeke Tare na sjeveru do Nikšića na jugu. Petrislav je ovu oblast preuzeo od svog brata Miroslava, koji je poginuo na Skadarskom jezeru.

Drugi Petrislavov brat Dragimir vladao je Travunijom i Zahumljem. Travunija se prostirala između Kotora i Dubrovnika, a Zahumlje između Dubrovnika i ušća Neretve. Ove četiri oblasti su činile Dukljansku državu.

Vladimirov otac Petrislav nije potvrđen u drugim izvorima, ali mu se pripisuju dva pečata. Prvi je objavljen 1884., a drugi 2015. godine. Na oba se nalazi ime Petar, tako da nije sigurno da su pripadali Petrislavu. Takođe, nije precizno utvrđeno iz kog perioda potiču. Pečat koji je pronađen 1884. datira se od VIII do X vijeka. Na aversu pečata koji je pronađen 2015. predstavljen je Sv. Đorđe, što je čest motiv na pečatima kasnijih dukljanskih vladara i to bi mogao biti trag ka Petrislavu.

Na kamenoj gredi sa bazilike Sv. Arhanđela Mihaila na Martinićkoj gradini zapisano je da je ktitor bio Petar. Izgradnja i(li) obnova katedrale potiče iz IX–X vijeka i postoji teza da je ktitor Petar u stvari Vladimirov otac Petrislav. Vladimirovi stričevi Miroslav i Dragimir nijesu potvrđeni u drugim pisanim izvorima ili u arheološkim predmetima. S druge strane, Ljetopis popa Dukljanina je uglavnom pouzdan u istorijskoj geografiji.

O tome da je Vladimir vladao Podgorjem, odnosno da je njegova država na sjeveru dosegla do Sinjajevine i Durmitora postoji trag u predanju iz Drobnjaka prema kojem je Vladimir pomogao knezu Vuloviću i banu Kozlinu iz Tušine da sagrade manastir Bijela koji se tada zvao Tunjemirski, u blizini današnjeg Šavnika. Vladimir je preuzeo vlast u periodu kada je država Duklja bila pred krupnim geopolitičkim izazovom. U Makedoniji je pod vođstvom Samuila podignut ustanak protiv Vizantije 976. godine. Samuilo je do 986. godine osvojio teritoriju između Crnog i Jonskog mora i između Dunava i Soluna i proglasio se za cara. Kako bi se izborila sa Samuilom oslabljena Vizantija je tražila saveznike. Vjerovatno je Vladimirov prethodnik bio vizantijski saveznik, jer je i Duklja bila ugrožena Samuilovim osvajanjima.

Da bi ojačala svog saveznika, Vizantija je Duklji prepustila kontrolu nad Raškom. Posljednji srpski vladar (župan) iz ovoga perioda bio je Časlav Klonimirović, koji je poginuo u borbi sa Mađarima oko 950. godine. Srbija je potom potpala pod vlast Bugarske.

Bugari su Srbijom upravljali iz episkopskog grada Rasa, pa je na osnovu toga dobila naziv Raška, a tek će u XIII vijeku vratiti naziv Srbija. Vizantija je pokorila Bugarsku 971. godine i tako je Raška potpala pod vizantijsku vlast. Zatim je Vizantija Rašku ustupila Duklji u zamjenu za zajedničku borbu protiv Samuila tako da je, neposredno prije Vladimirovog stupanja na prijesto, raški župan bio vazal vladara Duklje.

Ovo je potvrdio hroničar Skilica koji je naveo da je Vladimir vladao „Trimalijom i okolnim oblastima Srbije“. Vizantijski hroničari su Duklju (Zetu) nazivali Trim(b)alijom, dok se pod „okolnim oblastima Srbije“ podrazumijeva Raška.

S potčinjenim i vazalnim susjednim oblastima Vladimirova Duklja je bila moćna država. Početkom 990-ih njen saveznik je bila Vizantija, a protivnik Samuilovo carstvo.

O savezništvu sa Vizantijom svjedoči poslanstvo koje je Vladimir oko 991. uputio vizantijskom caru Vasiliju II. To je prva zabilježena diplomatska misija u istoriji Crne Gore. Vasilije II je ovo poslanstvo primio u vojnom logoru 992. godine, dok je vodio kampanju protiv Samuila. Da bi ojačao savezništvo sa Dukljom, car je tada Vladimiru povjerio upravu nad Dračom. Istovremeno, Vasilije II je pridobio i hrvatskog kralja Stjepana Držislava kome je potvrdio kraljevsku titulu, povjerio mu je upravu u dalmatinskim gradovima i imenovao ga je za svog eparha (namjesnika). Dobijanje Drača, najznačajnijeg vizantijskog uporišta na zapadnom Balkanu, podiglo je Vladimirov ugled i moć. Vladimir je tada vjerovatno sklopio prvi brak. Episkop devolski Mihajlo je krajem XIII vijeka u dopuni Skiličine hronike zapisao da je Vladmir bio oženjen Teodorom, unukom Jovana Hrisilija, tada najuticajnijeg vizantijskog aristokrate iz Drača. Vladimir je tako postao jedan od najbližih saveznika vizantijskog cara i član vizantijske aristokratije, što je ojačalo njegov vladarski status.

U Ljetopisu je Vladimir, kao i ostali vladari, titulisan kao kralj, dok se u istoriografiji navodi kao knez. Iako nema direktnih dokaza ni o jednoj tituli, moguće je da se nakon dobijanja Drača samoproglasio za kralja, jer su mu to dozvoljavale veličina i moć države kojom je vladao. Opcija je da se titulisao i kao kralj Dalmacije, jer se u Ljetopisu navodi da je zemlja kralja Vladimira spadala „u krajeve Dalmacije“. Dobijanje Drača Vladimir je iskoristio i za podizanje ranga crkve u Duklji.

Od početka IX vijeka Dukljanska episkopija je bila pod jurisdikcijom Dračke arhiepiskopije. Postoji tvrdnja da je Dukljanska arhiepiskopija (nadbiskupija) formirana već u prvoj polovini X vijeka, a gotovo je izvjesno da je to bila u Vladimirom periodu. Kao prvi poznati dukljanski nadbiskup iz toga perioda pominje se Ivan (Jovan). Najuvjerljiviji dokaz o Vladimirovoj moći iz ovoga perioda je njegov bakarni novac koji je otkriven na jednoj aukciji novca koju je organizovala kuća Roma Numismatics Ltd. u Londonu 2017. godine. Ovo epohalno otkriće objavio je arheolog Raško Ramadanski.

Na aversu je Vladimirovo poprsje po uzoru na predstave vizantijskih careva, a na reversu je grčki krst sa latinskim natpisom BLADIMIRVS. Ikonografija i natpis na novcu svjedoče da je Vladimir, iako slovenskog porijekla, sebe vidio kao vladara u duhu rimsko-vizantijske državne tradicije i kulture. Vladimir je bio prvi dukljanski i južnoslovenski vladar za koga je pouzdano da je kovao svoj novac. Kovanje novca u X vijeku bilo je privilegija careva, a tada svoj novac nije imalo ni Samuilovo carstvo.

Zbog svrstavanja Duklje i Hrvatske na stranu Vizantije i opasnosti od vođenja rata na dva fronta Samuilo je napao vizantijske saveznike. On je najkasnije 996-7. godine zauzeo Drač. Potom je napao Duklju i u presudnim borbama koje su vođene u župi Oblik Samuilo je porazio i zarobio Vladimira 997- 8. godine. Samuilo je spalio Kotor i Dubrovnik. Opustošio je teritoriju do Zadra, a potom se preko Bosne i Raške vratio u svoju prijestonicu.

Samuilo nije pripojio Duklju, već je zarobljenog Vladimira iz Prespe vratio na dukljanski prijesto. Vjerovatno je da su postigli sporazum o Vladimirovom vazalstvu koji je učvršćen robinskom vezom, jer se Vladimir oženio Samuilovom kćerkom Kosarom. U Ljetopisu je ovaj brak predstavljen kao romantična legenda. Navodno je bračni par živio „u punoj svetosti i čistoti“, jer nijesu imali đecu. Nije poznato da li je u izvornom Vladimirovom legendi-žitiju pomenut brak sa Teodorom, ali postoji mogućnost da je pop Dukljanin prećutao prvi Vladimirov prvi brak kako bi ga još za života prikazao kao bezgrešnog sveca.

Hroničar Skilica navodi da je Vladimir nakon toga zadržao vlast u dračkoj oblasti, dok je Samuilo Drač povjerio svom drugom zetu Ašotu Taronitu. Nije poznato da li je Samuilo anektirao Rašku ili je ostala pod upravom Duklje. U Ljetopisu se navodi da je Samuilo pridobio i Vladimirovog strica Dragimira koji je vladao u Travuniji i Zahumlju. Poznato je da su uz Samuilovu pomoć vlast u Hrvatskoj preuzeli kraljevi Krešimir III i Gojislav. Tako je Samuilo potčinio zapadni Balkan i stekao prednost u odnosu na Vizantiju. Dubrovački hroničari navode da je tokom Samuilovog pohoda Duklju napustio njen nadbiskup Ivan, da se sklonio u Dubrovnik i osnovao Dubrovačku nadbiskupiju oko 999. godine, mada je to upitno jer je to zapisano tek u hronikama XV–XVII vijeka.

Vladimir je bio nevoljni Samuilov vazal. Identično se ponašao i drugi Samuilov zet u Draču Ašot. Provizantijske snage u Draču su nadjačale, a vizantijska flota je blokirala luku i onemogućavala je trgovinu što je dovelo do predaje grada Vizantiji 1005. godine. Vladimir je ostao Samuilov vazal, ali nije učestvovao u vizantijsko-makedonskom sukobu. Skilica navodi da su zahvaljujući Vladimiru prilike u dračkoj oblasti bile mirne.

Izgleda da je u tajnosti obnovio veze sa Vizantijom, a svoje provizantijsko opredjeljenje je pokazao nakon 1014. godine kada je Vizantija pobijedila Samuilovu vojsku u bici na Belasici nakon koje je Samuilo preminuo. Samuilovog sina i nasljednika Gavrila Radomira ubio je njegov rođak Jovan Vladislav koji je postao novi makedonski car 1015. Njegov cilj je bio osvajanje Drača, a u tome mu je smetao Vladimir koji je bio nepouzdan saveznik. Zato je Jovan Vladislav, navodno uz pomoć ohridskog arhiepiskopa Davida i na prevaru, organizovao ubistvo Vladimira ispred crkve Sv. Ahila u Prespi 22. maja 1016. godine.

Pop Dukljanin navodi da je Vladimir sahranjen u crkvi Sv. Ahila u Prespi. Potom je Kosara njegovo tijelo prenijela u Duklju u crkvu Svete Marije u mjesto koje se zove Krajina đe mu je bio i dvor. Ljetopis ističe da se Kosara zamonašila, da je umrla u toj crkvi i da je sahranjena do Vladimira. Dominantno mišljenje je da je to manastir Prečista Krajinska kod Skadarskog jezera.

Etnolog Andrija Jovićević je početkom XX vijeka zabilježio da je u Krajini bilo živo sjećanje na Vladimira. Mještani su ga i tada zvali „Sveti Kralj“, a vjerovali su da je živio na brežuljku Kraljić u selu Koštanji u centru Krajine. Izvjesno je samo to da su Vladimirov dvor i crkva Sv. Marije bili između Bojane, Rumije i Skadarskog jezera.