U studiji o devastiranju crnogorskih sakralnih objekata od Srpske pravoslavne crkve i njenih eparhija u Crnoj Gori, pod nazivom „Devastiranje (bestraganje) crnogorskijeh manastirah”, arhitekta Miodrag Miško Dragov Bajković, ukazao je i na uništavanje Manastira Ostrog.
Manastirski kompleks Ostrog čine dva manastira Gornji i Donji, sazidana u različitim istorijskim epohama. Gornji manastir, smješten u praistorijskoj okapini sa potvrđenim paleolitskim nalazom, sastoji se iz dva hrama: starijeg (pećinske crkve Vavedenja Presvete Bogorodice u donjem manastirskom nivou), po svemu sudeći, podignutog još prije dolaska Vasilija Jovanovića (Sveti Vasilije Ostroški), kojeg on obnovi 1665. godine, i centralnog hrama Vozdviženja Časnog Krsta.
Istorijat
Buduća istraživanja tek treba da potvrde da li ta pećinska crkva iz 1665. godine (jedna od postojeće dvije /donja/), danas uopšte postoji u izvornom obliku izgledu.
Donji manastir posvećen Svetoj Trojici, izgrađen na zaravni na kojoj je nekad bila seoska crkva, podigao je 1824. godine, tadašnji arhimandrit ostroški po odobrenju mitropolita cetinjskog Petra I Petrovića Njegoša.
To je jednobrodni hram sa polukružnom apsidom i karakterističnim dvoetažnim zvonikom uz pročelje. Kompleks Donjeg manastira postepeno se razvija služeći potrebama i Gornjeg manastira. Tu se nalazi većina manastirskih kuća konaka (i ostalijeh pomoćnih građevina), čije je najstarije krilo sagrađeno 1742. godine.
U više navrata Manastir Ostrog se naša na udaru Turaka. Tokom pohoda na Crnu Goru 1768. godine, oni su i poharali Gornji manastir.
Gornji manastir je paljen 1853. i 1877. godine, a obnovljen je 1881. godine.
U Gornjem manastiru je 1923. godine došlo do požara. Tada su dvije male pećinske crkve ostale skapulane i predstavljaju ključne djelove ove svetinje. Manastir je od 1923. do 1926. godine ponovo obnovljen. Današnji izgled Gornjeg manastira Ostrog je iz tog perioda obnove, kada je izgrađen i zvonik.
Manastir Ostrog je kategorizovan kao dobro kulture od međunarodnog značaja!
Gornji manastir Ostrog je, sam po sebi, jedinstveno arhitektonsko djelo, a skupa sa Donjim manastirom, uz visinsku razliku od cca 250 m, tvore osobenu kompoziciju u prostoru.
U tipološkom smislu, ova dva manastira (manastirske crkve) su na arhitektonskom nivou, sasvim različiti, čak suprotni što im, sporad slike koju međusobno stvaraju, upravo daje poseban „šarm”, a samom prostoru posebnu ambijentalno-pejzažnu vrijednost. Gornji manastir „utisnut“ u kamenoj litici i Donji, sagrađen niže, na nevelikoj zaravni, čine dva „pola“ iste cjeline.
Oteto
Pobrojano-opisano je devastirano na sljedeće načine:
-Izgradnjom konaka u blizini Gornjeg manastira, 80-ih godina prošlog stoljeća, dobili smo upravo primjer koji se objektivno može ovako opisati:
Nijedan student arhitekture, na nijednom cijenjenom evropskom arhitektonskom fakultetu, ne bi položio ispit (a o diplomskom radu nema potrebe besjediti), kad bi ovako nešto na predmetnoj lokaciji predložio ka svoj projekat.
O čemu se radi?
Manastirska crkva „utisnuta” u stijenu, dobila je u svojoj blizini „konkurenciju”.
Zgrada konaka iz druge polovine prošlog stoljeća, je bušenjem stijene „našla” prostor u vještački stvorenom udubljenju, da bi istom bila „utisnuta” u stijenu. Postupljeno na ovi način ovdje nema zbora o uklapanju „novog” u/uz „staro” (prilagođavanju „novog starom”), već je ovakvom izgradnjom konaka, sporad ponavljanja tipologije gradnje autohtonost arhitekture Gonjeg manastira Ostrog, koja se ogleda u osobitoj i prepoznatljivoj tipologiji „oteta”. Drugim riječima rečeno: autohtonost arhitekture manastira je okrnjena i narušena, tako da je ono glavno što ga je činilo neponovljivom slikom i neponovljivim mentalnim orijentirom u prostoru izgubilo jedinstvenost.
Sve je to (izgradnja konaka) moglo: i „malo” dalje (par stotina metara) i „malo“ drugačije (samostojeća kuća), a najbolje je trebalo biti da „gore“ nema ničeg novoizgrađenog, to jeste da Gornji manastir Ostrog bude jedina kuća (ovozemaljska Božja kuća) koja postoji iznad Donjeg manastira Ostrog.
Ovđe se mora spomenuti i naglasiti da kuća-konak, podignuta na ovom mjestu priđe 1844. godine, iako se nalazi u neposrednoj blizini (najbliža građevina ali i na nižoj koti) Gornjeg manastira Ostrog sporad svog malog volumena, jednostavne fasade (što podrazumijeva njenu arhitektonsku vrijednost, glede konteksta u kojem je izgrađena) i materijalizacije u kamenu, koji je „stopljen” sa stijenom pri kojoj je ova kuća-konak prislonjena i suprotan materijalizaciji i boji samog manastira ne samo da ne „ugrožava” arhitekturu manastira, već skupa čine skladnu i jasnu cjelinu-„poštujući” gradaciju značaja. Priča o likovnosti fasade predmetnog konaka iz druge polovine prošlog stoljeća, u smislu: da je fasada morala više biti odraz ovdašnje graditeljske tradicije našeg komata Mediterana, je priče o njegovoj: lokaciji (blizu manastira), ogromnim gabaritima (i horizontalnim i vertikalnim) i promašenoj tipologiji i materijalizaciji bespredmetna.
Donji manastir
-Donji manastir je, u posljednjih par decenija(h), „prezagušen” gradnjom više novih zgrada(h) u njegovom okruženju, što skoro bez izuzetka, nikad nije prihvatljiv i dobar pristup gradnje, kad je u pitanje dobro kulture. Iste su: svojim lokacijama-položajem u odnosu na manastir (blizu manastira i/ili kotama iznad kote manastira), nevjerovatno pretjeranim gabaritima i, najblaže rečeno, pobrkanim arhitektonskim „oblikovanjem” jednostavno neprimjerene i „bez lijeka”.
Mimo već navedenog a nedopuštivog je i to: da su neke od ovih kuća-konaka (i drugih sadržaja), postavljene na „osi” okle se ispred Donjeg manastira vidi/gleda Gornji manastir, što je imalo posebnu vrijednost;
-Krajem 2004-te godine završena je izgradnja crkve na uzvišenju iznad Donjeg manastira. Njenom izgradnjom, uz prije opisano, dodatno je i dosljedno narušena naslijeđena i jasna logika u prostoru, koja se ogledala i u čvrsto formirana dva „pola” (postojanjem dva manastira, uz poznatu visinsku razliku njihovih položaja lokacija) i tim, sve skupa sagledano dovedeno je do nivoa ozbiljnih prostornoarhitektonskih promašaja.
Sad je tu još i „nešto između”. Tako je unešena „zbrka” (čak i haos u odnosu na staru sliku), jer je ta nova („treća”) crkva, tu gdje je, doslovno na silu udjenuta, a njenim prenaglašenim „prisustvom” na terenu svima nama nametnuta je izmijenjena slika ukupnog prostora i ovoga kompleksa, ka prepoznatljive i jedinstvene cjeline i njenih ambijentalno-pejzažnih osobenosti.
Postupalo se, postupaće se i dalje (a mi se nikad nećemo prizvati pameti) taman ka (može i bez ovoga „ka”) da je SPC cilj: sve što „tamo oni” zamisle obavezno i realizuju, pa i po cijenu da naslijeđeno bude devastirano, degradirano i prepušteno što dubljem zaboravu. Isuviše je sve nekadašnje u Ostrogu bilo tako prirodno i u skladu sa fizičkim prostorom logično osmišljeno i tako puno arhitektonski vrijedno i moćno, da bi se u tolikoj mjeri i na opisani način dozvolilo narušiti i naružiti!
„Tamo njima” očigledno niđžgdje ništa ne znači (ne bendaju ne begenišu) „genius loci”!